बँकिंग कायदा 2025 मुळे बँक खाते आणि लॉकरमधील नॉमिनी प्रक्रियेत मोठा बदल झाला आहे. आता बँक खातेधारक आणि लॉकर धारकांना एका ऐवजी चार नॉमिनी नियुक्त करू शकतात. राज्यसभेत बँकिंग कायदे विधेयक मंजूर झाल्यानंतर हा बदल झाला आहे.
हा बदल 16 एप्रिल 2025 रोजी लागू झाला असून तो मालमत्तेच्या उत्तराधिकारात होणाऱ्या वादांपासून बचाव करण्यासाठी आणि कायदेशीर गुंतागुंत टाळण्यासाठी महत्त्वाचा मानला जात आहे.
या नवीन नियमांमुळे खातेधारकांना एकाच वेळी (सिमल्टेनियस) किंवा क्रमाने (सक्सेसिव) नॉमिनी नियुक्त करता येतील, परंतु लॉकरसाठी फक्त क्रमाने नॉमिनीलाच परवानगी आहे.
नवीन नियम
बँकिंग कायदा 2025 च्या अंमलबजावणीमुळे बँक खाते आणि लॉकरमधील नॉमिनी प्रक्रियेत क्रांतिकारी बदल झाले आहेत. यापूर्वी खातेधारकांना फक्त एकच नॉमिनी नियुक्त करता येत होते, आता मात्र चार नॉमिनी नियुक्त करता येतील. हा बदल 16 एप्रिल 2025 रोजी सरकारने अधिसूचित केला असून तो बँकिंग विनियमन कायद्यातील सुधारणांचा भाग आहे. या नियमांनुसार खातेधारकांना आपल्या ठेवींसाठी (डिपॉझिट्स) सिमल्टेनियस किंवा सक्सेसिव नामनिर्देशनाची निवड करता येईल, परंतु लॉकर आणि बँकेत ठेवलेल्या वस्तूंसाठी फक्त सक्सेसिव नॉमिनी परवानगी आहे.
सिमल्टेनियस नॉमिनीत सर्व नॉमिनींना ठेवीचे एक निश्चित प्रमाण मिळेल, जे खातेधारकाने आधीच ठरवलेले असेल. उदा., जर चार नॉमिनी असतील तर त्यांना अनुक्रमे 40%, 30%, 20% आणि 10% वाटा मिळू शकतो. तर सक्सेसिव नॉमिनीत नॉमिनीची क्रमवारी ठरवली जाईल. खातेधारकाच्या मृत्यूनंतर पहिल्या क्रमांकाच्या नॉमिनीला प्राधान्य मिळेल. जर तो दावा करू शकला नाही तर पुढील क्रमांकाचा नॉमिनी पात्र होईल.
नॉमिनी प्रक्रियेची गरज
नॉमिनीची प्रक्रिया खातेधारकाच्या मृत्यूनंतर मालमत्तेचे हस्तांतरण सोपे आणि वादरहित करण्यासाठी आवश्यक आहे. जर ठेवी किंवा लॉकरसाठी नॉमिनी नसतील तर कायदेशीर वारसांना वारसा प्रमाणपत्र (सक्सेशन सर्टिफिकेट) किंवा अंमलबजावणी पत्र (लेटर ऑफ अॅडमिनिस्ट्रेशन) मिळवावे लागते, जे वेळखाऊ आणि खर्चिक प्रक्रिया आहे. नवीन नियमांमुळे ही प्रक्रिया सुलभ होईल आणि कायदेशीर गुंतागुंत टळणार आहे.
या बदलामुळे खातेधारकांना आपल्या मालमत्तेचे वाटप आपल्या इच्छेनुसार करणे शक्य होईल. उदा., कुटुंबातील पत्नी, मुलगा, मुलगी आणि पालकांना वेगवेगळ्या प्रमाणात ठेवींचा वाटा देणे आता सोपे झाले आहे. हे विशेषतः ज्येष्ठ नागरिकांसाठी आणि ज्यांच्याकडे मोठ्या ठेवी किंवा मौल्यवान वस्तू आहेत, त्यांच्यासाठी फायदेशीर ठरेल.
सिमल्टेनियस आणि सक्सेसिव नामनिर्देशनाचा फरक
सिमल्टेनियस नॉमिनीत सर्व नॉमिनींना खातेधारकाने निश्चित केलेल्या प्रमाणात ठेवी मिळतात, ज्यामुळे वाद टळतात. उदा., जर खातेधारकाने 40%, 30%, 20% आणि 10% वाटा नमूद केला असेल तर मृत्यूनंतर ती रक्कम त्या प्रमाणात वाटली जाईल. हे खातेधारकाच्या मृत्यूपूर्वी नियोजित केलेले असले पाहिजे.
दुसरीकडे, सक्सेसिव नॉमिनींत नॉमिनीची क्रमवारी ठरवली जाते. पहिल्या क्रमांकाचा नॉमिनी मृत्यूनंतर ठेवी किंवा लॉकरमधील वस्तू मिळवू शकतो. जर तो पात्र नसेल किंवा दावा करू न शकला, तर दुसऱ्या क्रमांकाचा नॉमिनी पुढे येईल. लॉकरसाठी फक्त हीच पद्धती परवानगी आहे, कारण त्यात एकाच वेळी अनेकांना प्रवेश देणे अवघड आहे.
लॉकरसाठी विशेष नियम
लॉकरसाठी फक्त सक्सेसिव नॉमिनीलाच परवानगी आहे, कारण लॉकरमधील वस्तूंचे एकाच वेळी वाटप शक्य नाही. बँकिंग कायद्यानुसार, लॉकर धारक किंवा सर्व धारकांच्या मृत्यूनंतर बँक चार क्रमिक नॉमिनींना लॉकर उघडण्याची आणि वस्तू काढण्याची परवानगी देऊ शकते.
लॉकरमधील वस्तूंचे मालकी हक्क कायदेशीर वारसांवर अवलंबून असतील, परंतु नॉमिनी हे विश्वस्त (ट्रस्टी) म्हणून काम करेल आणि वस्तू वारसांना हस्तांतरित करेल. हे सुनिश्चित करते की लॉकरमधील मौल्यवान वस्तू, जसे की सोने, दागिने आणि कागदपत्रे, सुरक्षित राहतील आणि वाद न होता हस्तांतरित होतील.
कसे करावे नॉमिनी?
नॉमिनीसाठी खातेधारकाला बँकेतून नॉमिनी फॉर्म मिळवावा लागेल आणि त्यात नॉमिनीचे नाव, पत्ता, संबंध आणि वाटा (सिमल्टेनियस प्रकरणात) नमूद करावा लागेल. हा फॉर्म बँकेत जमा केल्यानंतर नॉमिनी नोंदवले जाईल. खातेधारकाला याची पावती (Acknowledgement) घ्यावी लागेल.
लॉकरसाठी देखील हा फॉर्म भरावा लागेल, परंतु फक्त सक्सेसिव क्रम नमूद करावा लागेल. नामनिर्देशनात बदल करायचा असल्यास नवीन फॉर्म भरावा लागेल आणि तो बँकेत जमा करावा लागेल. यामुळे खातेधारकाला आपल्या परिस्थितीनुसार नामनिर्देशक बदलणे सोपे जाईल.
