भ्रमर नवरात्री विशेष : नाशिकमध्ये आपापल्या क्षेत्रात कर्तृत्व गाजविणार्‍या नवदुर्गा असणार्‍या महिलांच्या कार्याचा लेखाजोखा आम्ही मांडत आहोत. आजच्या अंकात जाणून घ्या आदिवासी विकास विभागाच्या आयुक्त लीना बनसोड यांच्याविषयी...
भावनांसोबतच कर्तव्याला प्राधान्य देणार्‍या अधिकारी म्हणून सर्वदूर परिचित असलेल्या आदिवासी विकास विभागाच्या आयुक्त लीना बनसोड यांनी आपल्या वैशिष्ट्यपूर्ण कामकाजाने आपला वेगळा ठसा उमटविला आहे. त्यांनी आपल्या कामाची विशिष्ट प्रकारची छाप निर्माण केली आहे.
कर्तव्याला नेहमीच प्राधान्य देणार्‍या लीना बनसोड या मूळच्या नागपूर येथील. त्यांचे शिक्षण नागपूर येथेच पूर्ण झाले. त्यांनी भौतिकशास्त्रामध्ये पदव्युत्तर पदवी संपादन केली असून, भारतीय प्रशासकीय सेवेमध्ये रुजू झाल्यानंतर त्यांनी हावर्ड केनेडी स्कूलमधून पब्लिक अ‍ॅडमिनिस्ट्रेशनमध्ये मास्टर डिग्री प्राप्त केली आहे.
आदिवासी भागातील आश्रमशाळेतील चिमुकल्यांबाबत अतिशय संवेदनशील, तर शासनाच्या कल्याणकारी योजनांचा अवलंब करण्यासाठी तेवढ्याच कठोर अशा भारतीय प्रशासकीय सेवेतील अधिकारी लीना बनसोड होय. आदिवासी बांधवांचे जीवनमान उंचाविण्यासाठी कटिबद्ध असलेल्या राज्याच्या आदिवासी विकास विभागाच्या आयुक्तपदाची व आदिवासी विकास महामंडळाच्या व्यवस्थापकीय संचालकपदाची धुरा त्या यशस्वीपणे सांभाळत आहेत.
प्रशासन आणि धोरण अंमलबजावणीचे प्रगत ज्ञान त्यांना आहे. या शैक्षणिक पार्श्‍वभूमीने समुदाय विकासासाठी, त्यांचा दृष्टिकोन घडविण्यासाठी व आदिवासी लोकसंख्येच्या तत्कालिन, तसेच दीर्घकालीन गरजा पूर्ण करणारी धोरणे तयार करण्यात त्यांनी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली आहे. धोरणे तयार करीत असताना आदिवासी बांधवांच्या पिढ्यानपिढ्या सुरू असलेल्या संस्कृतीला धक्का लागणार नाही याकडे देखील त्या बारकाईने लक्ष देतात.
श्रीमती लीना बनसोड यांनी आदिवासी समुदायांच्या सामाजिक व आर्थिक उत्थानासाठी नावीन्यपूर्ण आणि शाश्‍वत उपक्रमांद्वारे सातत्याने कटिबद्धता दर्शवली आहे. आदिवासी विकास आयुक्त म्हणून त्यांनी आर्थिक वाढीस प्रोत्साहन देणार्‍या आणि आदिवासी समुदायांचा समृद्ध सांस्कृतिक वारसा जपणार्‍या शाश्‍वत विकास मॉडेल्सवर लक्ष केंद्रित केले आहे. त्यांच्या कार्यकाळात उपेक्षित गटांना सक्षम करण्यासाठी आणि त्यांचे जीवनमान सुधारण्यासाठी अनेक महत्त्वपूर्ण उपक्रम यशस्वीपणे राबविले जात आहेत. फक्त योजना राबविण्यापेक्षा ज्यांच्यासाठी योजना राबविली जाते, त्यांच्या आयुष्यात खर्‍या अर्थाने सकारात्मक बदल झाला की नाही, याकडे त्यांचे कटाक्षाने लक्ष असते.
शबरी आदिवासी वित्त व विकास महामंडळाच्या व्यवस्थापकीय संचालक म्हणून कार्यरत असताना अल्पावधीतच सर्वदूर पसरलेला आणि आदिवासी बांधवांचा प्रिमियम ‘शबरी नॅचरल्स’ हा ब्रँड त्यांनी सुरू केला. हा ब्रँड पारंपरिक आदिवासी उत्पादनांना प्रीमियम उत्पादनांमध्ये रूपांतरित करतो. त्यांच्या मार्गदर्शनाखाली विकसित झालेल्या या ब्रँडने पॅकेजिंगमध्ये अस्सल आदिवासी कलेचा समावेश केला आहे, ज्यामुळे तो स्पर्धात्मक बाजारात वेगळा ठरत आहे. शबरी नॅचरल्स केवळ बाजारपेठेतील आकर्षण आणि आदिवासी कारागीर व उत्पादकांसाठी चांगले उत्पन्न सुनिश्‍चित करीत नाही, तर आदिवासी संस्कृती जपण्यासाठी, ती साजरी करण्यासाठी समाजाला प्रवृत्तदेखील करीत आहे.
त्यांच्या कारकीर्दीत त्यांनी सुरू केलेला ‘रानभाजी महोत्सव’ हा उत्सव आदिवासी समुदायांच्या वैविध्यपूर्ण वन्य खाद्यपदार्थ आणि सांस्कृतिक वारशाचा उत्सव ठरला आहे. त्यांच्या नेतृत्वाखाली हा कार्यक्रम पारंपरिक खाद्यपदार्थ आणि हस्तकला यांचे प्रदर्शन करणारा, तसेच विविध कल्याणकारी योजनांचा प्रारंभ बिंदू ठरला आहे.
लीना बनसोड यांनी ’उमेद’ या ब्रँडच्या विकासालाही चालना दिली आहे, ज्याचा उद्देश स्वयंसहाय्य गटांना त्यांच्या उत्पादनांच्या विपणनासाठी एक मजबूत व्यासपीठ प्रदान करून सक्षम करणे हा आहे. उमेदद्वारे, स्वयंसहाय्य गटांना मूल्यवर्धन, शाश्‍वत कापणी आणि उद्योजकता विकास यांचे प्रशिक्षण मिळते, ज्यामुळे कच्च्या गिलोयसारख्या उत्पादनांसाठी बाजारपेठेशी जोडणी आणि योग्य किंमती मिळण्यास मदत झाली आहे.
समुदाय सहभागावर भर देत, लीना बनसोड यांनी आदिवासी स्वयंसहाय्य गटांना विकास केंद्रांमध्ये आयोजित करण्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली आहे.
ही केंद्रे कौशल्य विकास आणि क्षमता वृद्धीवर लक्ष केंद्रित करतात, ज्यामुळे प्रगत शेती पद्धती, सिंचन आणि पशुधन-आधारित उदरनिर्वाह यांचा अवलंब करून आदिवासी गावांमधील कुटुंबांचे उत्पन्न दुप्पट झाले आहे. त्यांच्या प्रयत्नांनी हजारो आदिवासी कुटुंबांवर सकारात्मक परिणाम केला आहे, ज्यामुळे आर्थिक स्थिरता व आत्मनिर्भरता वाढली आहे.
